VakıfBank Kültür Yayınları’nın yayımladığı “Rasyonalitenin Farklı Yüzleri” bugüne kadar şeffaf bir halde nadiren ele alınan rasyonalite sıkıntısını irdeliyor. Yarım yüzyılı aşkın müddettir Antik Yunan fikir biçimini derinlemesine araştıran Profesör G. E. R. Lloyd, tarihi, sosyolojik, ruhsal ve kültürel açıdan düşünme ve akıl yürütmenin insan toplulukları ortasında ne ölçüde farklılıklar gösterdiğini sorguluyor.
VakıfBank Kültür Yayınları’nın (VBKY) Türkçede birinci sefer okurla buluşturduğu “Rasyonalitenin Farklı Yüzleri” isimli kitap, rasyonalite kavramını soyut entelektüel tartışmaya açıyor. Cambridge Üniversitesi Antik İdeoloji ve Bilim Kürsüsü Emekli Profesörü G. E. R. Lloyd, Antik Yunan ve Antik Çin metinleri ortasında yaptığı kapsamlı karşılaştırmalar yoluyla rasyonelliğin çağdaş Batı toplumlarına mahsus olmadığını savunurken Sokrates, Platon, Aristoteles üzere Antik Çağ’ın en kıymetli düşünürlerinden miras alınan kavramları, sorgulayıcı bir bakış açısıyla inceliyor.
Rasyonaliteyi; mutlak, kozmik ve değişmez olana ait idealite gereksinimimizin mitleştirdiği bir öge olarak gören Lloyd, Pascal’ın müsaadeden giderek kaçınılması gereken iki aşırılığa dikkat çekiyor: aklı dışlamak ya da yalnızca aklı kabul etmek. Lloyd, rasyonelliği Batı kültürü ile irrasyonelliği ise Doğu kültürü ile ilişkilendiren indirgemeci anlayışların, rasyonelliğin irrasyonelliği de barındıran ambivalent karakterini tanıyarak aşılabileceğini ileri sürüyor. Aklın irrasyonel tarafını yok saymanın niyet dünyamızda yarattığı tek taraflılığı antropolojik örneklerle ortaya koyan müellif; Doğu-Batı, doğa-kültür, düz anlam-metaforik mana üzere ikilikleri yine ele almaya davet ediyor.
Rasyonalite beşere dair kozmik bir olgu mudur?
Okurlara “Rasyonalite, fikir ve davranışların her yerde muhakkak ölçütler çerçevesinde kıymetlendirilebileceği, âlâ tanımlanmış, beşere dair kozmik bir olgu mudur? Yoksa rasyonel ve irrasyonel sadece kültürel yapıların bir eseri müdür?” sorularını yönelten müellifin yapıtı, “Hedefler ve Metotlar”, “Gözden Geçirilmiş Rasyonalite”, “Doğa Olmadan Kozmoloji”, “Görünüm ve Varlık”, “Dil, Okuryazarlık ve Biliş”, “Tanrılar, Ruhlar, İblisler, Hayaletler, Mistisizm, Mucizeler, Büyü, Mit” ve “Sonuçlar: Rasyonalitenin Farklı Yüzleri” başlıklı yedi kısımdan oluşuyor.
Fırat Kurt’un çevirisiyle lisanımıza kazandırılan kitabın birinci iki kısmında rasyonalite ve göreliliğin paleontoloji, etoloji, gelişim psikolojisi ve antropoloji alanlarında nasıl geliştiği inceleniyor. Üçüncü kısımda ayrıntılı bir kozmoloji incelemesine giren Lloyd, Yunan ve Çin yaklaşımlarındaki tabiat kavramını odağına alırken akıl yürütmedeki bir kadro karakteristik yanılgıların her çeşit toplumda yaygın olarak bulunduğu ihtarını yapıyor.
“Her ne kadar bilimin gelişmesine çok şey borçlu olsak da, bilimsel araştırmalar sonucu elde edilen baş döndürücü ilerlemelerden duyduğumuz memnuniyetten doğabilecek çoka varan bir ilkel zafer sarhoşluğuna pürüz olabilmemizin kritik kıymeti de artmaktadır. Bu nedenle öncelikle bilimin sonlarını kabul etmemiz, sonra da bilimsel gelişmelerin beraberinde getirdiği artan tehlikelerin farkında olmamız gerekir. Fizikte, kozmolojide, biyolojide ve psikolojide şimdi anlayamadığımız ve tahminen de hiçbir vakit anlayamayacağımız birçok şey olabilir. Nitekim de tesirli, gözle görülür sonuçlar veren tekniklere sahibiz ve yeni metotlar geliştirmek için de daima gayret sarf ediyoruz. Bu formüllerden kimileri antik Yunanlıların eforlarından türetilmişken, başkalarını Hindistan’a, İslam’a ve bilhassa de Çin’e borçluyuz.”
Lloyd, dördüncü kısımda “görünüm” ve “varlık” kavramlarının kullanımlara dair sıklıkla karşılaşılan varsayımların taşıdığı tehlikelere işaret ederken, beşinci kısımda ünlü antropolog Jack Goody’nin “Yaban Aklın Evcilleştirilmesi” teorisindeki okuryazarlık ve bunun bilişsel performans üzerindeki tesirleri hakkındaki argümanlarına yeni bir bakış açısı getiriyor. Müellif, altıncı kısımda ise inanç sistemleri ve ritüel pratiklerin yanı sıra Yunan ve Çinli entelektüellerin kültürel normlarından nasıl koptuğuna odaklanıyor.
Felsefeden bilişsel bilimlere kadar pek çok disiplinden beslenen eser, rasyonel dediğimiz şeylerin heterojenliğine dair hem kadim hem de çağdaş toplumların insanlara neler öğretebileceğini araştırıyor.
G. E. R. Lloyd kimdir?
1933 yılında İngiltere’de doğan G. E. R. Lloyd, King’s College ve Cambridge Üniversitesi’nde eğitim görmüştür. Cambridge Üniversitesi’nde Antik İdeoloji ve Bilim Kürsüsü’nde öğretim üyeliği, Darwin College’ta rektörlük yapmış olan Lloyd, hala Needham Research Institute’ta Kıdemli Bilim İnsanı unvanıyla çalışmalarını sürdürmektedir. 1987’de Bilim Tarihi Sardon Madalyası, 2007’de Kenyon Klasik Çalışmalar Madalyası, 2013’te Dan David Mükafatı ve 2014’te Fyssen Mükafatı ile onurlandırılmıştır. Niyet tarihine yaptığı katkılardan dolayı 1997’de şövalye unvanı almıştır.
Kaynak: (BHA) – Beyaz Haber Ajansı
